Analitik Hiyerarşi Süreci ve Kullanımı

Hepimiz hayatımızda bazı kararlar veririz. Bu kararlarda ne kadar başarılı olduğumuz, sonuçlar ile birlikte ortaya çıkar. İnsanlar kararlarını iki tür analizle verirler. Birincisi, sezgilerle yapılan otomatik analizdir. Çok hızlı gelişir ve genellikle objektif değildir. Karar vermenin ikinci yolu ise mantıksal analizdir ve muhakkak analitik bir yöntem gerektirir.

Bu yazımda size, sadece kâğıt-kalem (ve gerek duyarsanız bir hesap makinesi) kullanarak, Analitik Hiyerarşi Süreci’ni nasıl uygulayabileceğinizi anlatmaya çalışacağım. Amacım, kararlarınıza analitik bir yöntemle ulaşmanıza ve böylece daha doğru kararlar almanıza yardımcı olmaktır.

I. Giriş

A. Sezgisel Kararlardaki Sorunlar

Sezgisel analizle verilen kararlar genellikle objektif değildir. Çünkü bu kararlar bazı eğilimleri beraberinde taşır:

Topluluğa uyma eğilimi (Topluluğa aykırı düşmemeye çalışırız)
Statüko eğilimi (Mevcut durumu korumaya çalışırız)
Özgüven eğilimi (Kendimize duyduğumuz güven bizi yönlendirir)
Hüsn-ü kuruntu eğilimi (Önyargılarımız genellikle devrede olur)
Girdi eğilimi (Olaya etki eden şartları hesaba katmaya çalışırız)
Kanıt onaylama eğilimi (Ortadaki bulunan kanıtları görmezden gelemeyiz)

Sezgisel analizde çoğu zaman, bu eğilimlerin katkısı ile tüm alternatifleri hassas olarak incelemekten mahrum kalırız.

B. Analitik Hiyerarşi Süreci nedir?

Analitik Hiyerarşi Süreci, Russell ve Taylor tarafından yazılan Operations Management kitabındaki tanıma göre, karar alternatiflerinin çoklu kriterlere göre sıralanmasına ve seçim yapılmasına yarayan nicel bir yöntemdir.

Diğer bir deyimle Analitik Hiyerarşi Süreci; her bir karar alternatifini, karar vericinin kriterlerini yakalama derecesine göre sıralamak için rakamsal değerler geliştirme sürecidir.

Analitik Hiyerarşi Süreci; karar vericinin tüm kriterlerini yakalayan en iyi alternatifi seçmekle, “Hangisini seçeceğiz?” veya “En iyisi hangisidir?” sorularına cevap bulur. Aşağıdaki şema, bu analizin hiyerarşik yönünü anlatmaktadır.

Analitik Süreç Hiyerarşisi

Analitik Süreç Hiyerarşisi

Güncelleme (26 Şubat 2018): Analitik Hiyerarşi Süreci’nin hangi durumlarda tercih edilmesinin daha doğru olacağını anlattığım yeni yazımı buraya tıklayarak okuyabilirsiniz.

C. Analitik Hiyerarşi Süreci neyi kullanır?

Basit Matematik: Analitik Hiyerarşi Süreci, hepimizin bildiği temel matematiği kullanır. Bunlar dört işlem yani, toplama, çıkarma, çarpma ve bölmedir.
Kriter: Karar verici için önemli görünen (fiyat, kalite, mesafe, … gibi) herhangi bir şeydir.
Standart Tercih Tablosu: Her kriterin karar verici için ne kadar önem taşıdığını belirtmeye yarayan değerler içerir.

D. Standart Tercih Tablosu

Standart Tercih Tablosu tek sayılardan oluşan, aradaki çift sayıların da uzlaşma değerleri olarak kullanıldığı bir ölçek tablosudur.

Standart Tercih Tablosu
Önem Değerleri	Değer Tanımları
1	Eşit Önemde
3	Biraz Daha Önemli (Az Üstünlük)
5	Oldukça Önemli (Fazla Üstünlük)
7	Çok Önemli (Çok Üstünlük)
9	Son Derece Önemli (Kesin Üstünlük)
2, 4, 6 ve 8	Ara Değerler (Uzlaşma Değerleri)

Standart Tercih Tablosu, iki alternatifin karşılaştırılması için makul bir zemin oluşturması amacıyla, Analitik Hiyerarşi Süreci’nde uzmanlaşmış araştırmacılar tarafından tanımlanmıştır.

II. Analitik Hiyerarşi Süreci nasıl çalıştırılır?

Analitik Hiyerarşi Süreci’nin nasıl çalıştırılacağına örnekler üzerinden bakalım:

1. Basit Örnek

Diyelim ki A ve B ürünü için iki kriterimiz var: Maliyet ve Kalite.

A’nın maliyeti 60 TL ve kalitesi ortalamanın üzerinde. B’nin maliyeti 15 TL ve kalitesi ortalama düzeyde. Hangisini tercih ederiz?

Maliyette B’nin A’ya çok üstünlükle, kalitede ise A’nın B’ye az üstünlükle tercih edileceği iki matris yapalım.

Maliyet
	A	B
A	1	1/7
B	7	1

Kalite
	A	B
A	1	3
B	1/3	1

Buradaki matrislerde, B’nin fiyatı A’nın fiyatına çok üstünlükle tercih edilmiş. B’nin A’ya üstünlüğü 7, bunun karşılığı ise 1/7. A’nın kalitesi de B’nin kalitesine az üstünlükle tercih edilmiş. A’nın B’ye üstünlüğü 3, bunun karşılığı ise 1/3.

Matrislere ilk bakışta, maliyet kriterini çok önemsediğimiz açıkça belli oluyor.

2. Karmaşık Örnek

Baltalar Mobilya firmasının, büyüyen üretim hacmi için yeni bir fabrika yeri seçmesi gerekiyor. Firma, yeni yerin seçiminde karar vermek için Analitik Hiyerarşi Süreci’ni kullanmak istiyor.

Baltalar Mobilya’nın kararına etki edecek 4 kriteri var: Emlâk fiyatı, tedarikçilere uzaklığı, o yerdeki işgücünün kalitesi ve işçilik maliyeti.

Firmanın karar vermesi gereken 3 yer alternatifi var: A, B ve C.

Emlâk Fiyatı
	A	B	C
A	1	3	1
B	1/3	1	1/5
C	1	5	1

Tedarikçi Yakınlığı
	A	B	C
A	1	6	1/3
B	1/6	1	1/9
C	3	9	1

İşgücü Rezervi
	A	B	C
A	1	1/3	1
B	3	1	5
C	1	1/5	1

İşgücü Maliyeti
	A	B	C
A	1	1/3	1/2
B	3	1	3
C	2	1/3	1

Bunlardan örnek olarak fiyat matrisini okuyalım: Emlâk fiyatı açısından A ve C yerleşimleri eşit önem verilerek tercih edilmiş, ancak B’ye göre daha üstün tutulmuş.

Hesaplamalar

Şimdi analitik hiyerarşi sürecinin nasıl hesaplandığına bakalım ve ikinci örneğimizde tercih matrisleri çıkarılan kriterlerden emlak fiyatı ile başlayalım.

1.Basamak

Önce her sütundaki değerleri alt alta toplayarak, sütun toplamlarını elde ediyoruz:

Emlâk Fiyatı
	A	B	C
A	1	3	1
	+	+	+
B	1/3	1	1/5
	+	+	+
C	1	5	1
	=	=	=
	7/3	9	11/5

2.Basamak

Sonra bu değerleri aynı sütunun toplamına bölüyoruz. Yeni çıkan matriste, her sütunun toplamı 1’e eşit olacaktır.

Emlâk Fiyatı
	A					B					C
A	1	÷	7/3	=	3/7	3	÷	9	=	3/9	1	÷	11/5	=	5/11
					+					+					+
B	1/3	÷	7/3	=	1/7	1	÷	9	=	1/9	1/5	÷	11/5	=	1/11
					+					+					+
C	1	÷	7/3	=	3/7	5	÷	9	=	5/9	1	÷	11/5	=	5/11
					=					=					=
					1					1					1

3.Basamak

Sonra matematikteki basitliği ve tekdüzeliği korumak amacıyla, kesirleri ondalıklara dönüştürüyor ve her satırın toplamını üçe bölerek ortalamasını buluyoruz.

Emlâk Fiyatı
	A				B				C				Satır Ortalaması
A	3/7	~	0,43	+	3/9	~	0,33	+	5/11	~	0,45	=	1,2165	÷	3	=	0,4055
																	+
B	1/7	~	0,14	+	1/9	~	0,11	+	1/11	~	0,09	=	0,3449	÷	3	=	0,1150
																	+
C	3/7	~	0,43	+	5/9	~	0,56	+	5/11	~	0,45	=	1,4387	÷	3	=	0,4796
																	=
																	1,0000

4.Basamak

Diğer 3 kriter için de ilk üç basamağı tekrar ederek satır ortalamalarını buluyor ve aşağıdaki matrise ulaşıyoruz.

Yerleşim	Emlâk Fiyatı	Tedarikçi Yakınlığı	İşgücü Rezervi	İşgücü Maliyeti
A	0,4055	0,2819	0,1867	0,1593
B	0,1150	0,0598	0,6555	0,5889
C	0,4796	0,6583	0,1578	0,2519

5.Basamak

Şu ana kadar, seçilecek yer alternatiflerini elimizdeki kriterlere göre karşılaştırarak bir matrise ulaştık. Aynı yöntemi kullanarak, kriterlerin kendi aralarındaki önem sırasını da belirlememiz gerekiyor. Bunda da birinci basamakta olduğu gibi, standart tercih tablosundaki değerleri kullanarak ilk matrisimizi oluşturuyoruz.

Kriterler
	Emlâk Fiyatı	Tedarikçi Yakınlığı	İşgücü Rezervi	İşgücü Maliyeti
Emlâk Fiyatı	1	1/5	3	4
Tedarikçi Yakınlığı	5	1	9	7
İşgücü Rezervi	1/3	1/9	1	1
İşgücü Maliyeti	1/4	1/7	1	1

6.Basamak

Fabrika yeri seçiminde takip ettiğimiz ilk 4 basamağı, bu yeni matris için de tekrar ederek gördüğünüz tabloya ulaşıyoruz. Satır ortalamasına dikkat edelim.

Kriterler
	Emlâk Fiyatı	Tedarikçi Yakınlığı	İşgücü Rezervi	İşgücü Maliyeti	Satır Ort.
Emlâk Fiyatı	0,1519	0,1376	0,2143	0,3077	0,2029
Tedarikçi Yakınlığı	0,7595	0,6878	0,6429	0,5385	0,6571
İşgücü Rezervi	0,0506	0,0764	0,0714	0,0769	0,0689
İşgücü Maliyeti	0,0380	0,0983	0,0714	0,0769	0,0711
					=
					1

Satır ortalamasını ayrı bir tablo olarak çıkardığımızda görüyoruz ki, fabrika yeri seçiminde bizim için tedarikçiye olan yakınlık net bir şekilde birinci sırada önemlidir. Onu emlâk fiyatı, işgücü maliyeti ve işgücü rezervi takip etmektedir.

Kriterler	Ağırlık
Emlâk Fiyatı	0,2029
Tedarikçi Yakınlığı	0,6571
İşgücü Rezervi	0,0689
İşgücü Maliyeti	0,0711

7.Basamak

En son basamağa geldik. Elimizde dördüncü ve altıncı basamakta ulaştığımız 2 adet matris var. Bir tanesi yer alternatiflerinin elimizdeki kriterler bazında aldığı önem puanını, diğeri ise kriterlerimizin kendi aralarındaki önem puanlarını, yani ağırlıklarını içeriyor.

Yerleşim	Emlâk Fiyatı	Tedarikçi Yakınlığı	İşgücü Rezervi	İşgücü Maliyeti
A	0,4055	0,2819	0,1867	0,1593
B	0,1150	0,0598	0,6555	0,5889
C	0,4796	0,6583	0,1578	0,2519

Kriterler	Ağırlık
Emlâk Fiyatı	0,2029
Tedarikçi Yakınlığı	0,6571
İşgücü Rezervi	0,0689
İşgücü Maliyeti	0,0711

Yapacağımız son hesaplama yer alternatifleri matrisindeki her alternatifin, her kriter bazındaki değerini o kriterin ağırlık puanıyla çarparak bulunduğu satırı toplamak olacaktır.

A	0,4055	x	0,2029	+	0,2819	x	0,6571	+	0,1867	x	0,0689	+	0,1593	x	0,0711	=	0,2917
B	0,1150	x	0,2029	+	0,0598	x	0,6571	+	0,6555	x	0,0689	+	0,5889	x	0,0711	=	0,1497
C	0,4796	x	0,2029	+	0,6583	x	0,6571	+	0,1578	x	0,0689	+	0,2519	x	0,0711	=	0,5586

Sonuç

Yerleşim	Puan
A	0,2917	% 29,17
B	0,1497	% 14,97
C	0,5586	% 55,86
Toplam	1,000	% 100,00

Hesaplamalarımızın sonunda, elimizdeki yer alternatiflerinin kendi arasında ağırlık kazandığını görüyoruz. Analitik Hiyerarşi Süreci ile sıralama baz alındığında, firmamızın yeni fabrika yeri olarak “C” alternatifini seçmesi gerekecektir.

III. Uygulamada Analitik Hiyerarşi Süreci

Analitik Hiyerarşi Süreci’nin gerçek hayatta birçok uygulama alanı mevcuttur. İş hayatında da bunun imkânı, fazlasıyla vardır. Bu yöntem,

ERP yazılımı seçimi
Proje ve portföy seçimi
Satıcı ve kaynak seçimi
Planlama ve bütçeleme
Pazar araştırma
Performans ve risk değerlendirme
Eğitim

ve daha birçok konuda analitik ve doğru karar vermemize yardımcı olacaktır.

IV. Analitik Hiyerarşi Süreci’nin Kullanılamayacağı Yerler

Karar verecek olan kişi seçim kriterlerini belirleyebildiği ve tercih sıralamalarını yapabildiği sürece, Analitik Hiyerarşi Süreci’nin kullanılamayacağı bir durum yoktur.

Kaynaklar

Russell & Taylor. “Operations Management” (2003) Prentice Hall
Smith & Bush & Schmoldt. “The Selection of Bridge Materials Utilizing the Analytical Hierarchy Process” (2003)
Saaty, Thomas L. “The Analytic Hierarchy Process” (1980) McGraw-Hill
Saaty, Thomas L. “Fundamentals of Decision Making and Priority Theory with the Analytic Hierarchy Process” (1994) RWS Publications

Dipnot: Bu makalem, Ahşap Teknik dergisinin Eskişehir’de düzenlediği Mobilya Sanayisinde İnovasyon Uygulamaları Semineri’nde bildiri olarak sunulmuştur.