Hepimiz hayatımızda bazı kararlar veririz. Bu kararlarda ne kadar başarılı olduğumuz, sonuçlar ile birlikte ortaya çıkar. İnsanlar kararlarını iki tür analizle verirler. Birincisi, sezgilerle yapılan otomatik analizdir. Çok hızlı gelişir ve genellikle objektif değildir. Karar vermenin ikinci yolu ise mantıksal analizdir ve muhakkak analitik bir yöntem gerektirir.
Bu yazımda size, sadece kâğıt-kalem (ve gerek duyarsanız bir hesap makinesi) kullanarak, Analitik Hiyerarşi Süreci’ni nasıl uygulayabileceğinizi anlatmaya çalışacağım. Amacım, kararlarınıza analitik bir yöntemle ulaşmanıza ve böylece daha doğru kararlar almanıza yardımcı olmaktır.
I. Giriş
A. Sezgisel Kararlardaki Sorunlar
Sezgisel analizle verilen kararlar genellikle objektif değildir. Çünkü bu kararlar bazı eğilimleri beraberinde taşır:
- Topluluğa uyma eğilimi (Topluluğa aykırı düşmemeye çalışırız)
- Statüko eğilimi (Mevcut durumu korumaya çalışırız)
- Özgüven eğilimi (Kendimize duyduğumuz güven bizi yönlendirir)
- Hüsn-ü kuruntu eğilimi (Önyargılarımız genellikle devrede olur)
- Girdi eğilimi (Olaya etki eden şartları hesaba katmaya çalışırız)
- Kanıt onaylama eğilimi (Ortadaki bulunan kanıtları görmezden gelemeyiz)
Sezgisel analizde çoğu zaman, bu eğilimlerin katkısı ile tüm alternatifleri hassas olarak incelemekten mahrum kalırız.
B. Analitik Hiyerarşi Süreci nedir?
Analitik Hiyerarşi Süreci, Russell ve Taylor tarafından yazılan Operations Management kitabındaki tanıma göre, karar alternatiflerinin çoklu kriterlere göre sıralanmasına ve seçim yapılmasına yarayan nicel bir yöntemdir.
Diğer bir deyimle Analitik Hiyerarşi Süreci; her bir karar alternatifini, karar vericinin kriterlerini yakalama derecesine göre sıralamak için rakamsal değerler geliştirme sürecidir.
Analitik Hiyerarşi Süreci; karar vericinin tüm kriterlerini yakalayan en iyi alternatifi seçmekle, “Hangisini seçeceğiz?” veya “En iyisi hangisidir?” sorularına cevap bulur. Aşağıdaki şema, bu analizin hiyerarşik yönünü anlatmaktadır.
Analitik Süreç HiyerarşisiAnalitik Süreç HiyerarşisiGüncelleme (26 Şubat 2018): Analitik Hiyerarşi Süreci’nin hangi durumlarda tercih edilmesinin daha doğru olacağını anlattığım yeni yazımı buraya tıklayarak okuyabilirsiniz.
C. Analitik Hiyerarşi Süreci neyi kullanır?
- Basit Matematik: Analitik Hiyerarşi Süreci, hepimizin bildiği temel matematiği kullanır. Bunlar dört işlem yani, toplama, çıkarma, çarpma ve bölmedir.
- Kriter: Karar verici için önemli görünen (fiyat, kalite, mesafe, … gibi) herhangi bir şeydir.
- Standart Tercih Tablosu: Her kriterin karar verici için ne kadar önem taşıdığını belirtmeye yarayan değerler içerir.
D. Standart Tercih Tablosu
Standart Tercih Tablosu tek sayılardan oluşan, aradaki çift sayıların da uzlaşma değerleri olarak kullanıldığı bir ölçek tablosudur.
| Standart Tercih Tablosu | |
|---|---|
| Önem Değerleri | Değer Tanımları |
| 1 | Eşit Önemde |
| 3 | Biraz Daha Önemli (Az Üstünlük) |
| 5 | Oldukça Önemli (Fazla Üstünlük) |
| 7 | Çok Önemli (Çok Üstünlük) |
| 9 | Son Derece Önemli (Kesin Üstünlük) |
| 2, 4, 6 ve 8 | Ara Değerler (Uzlaşma Değerleri) |
Standart Tercih Tablosu, iki alternatifin karşılaştırılması için makul bir zemin oluşturması amacıyla, Analitik Hiyerarşi Süreci’nde uzmanlaşmış araştırmacılar tarafından tanımlanmıştır.
II. Analitik Hiyerarşi Süreci nasıl çalıştırılır?
Analitik Hiyerarşi Süreci’nin nasıl çalıştırılacağına örnekler üzerinden bakalım:
1. Basit Örnek
Diyelim ki A ve B ürünü için iki kriterimiz var: Maliyet ve Kalite.
A’nın maliyeti 60 TL ve kalitesi ortalamanın üzerinde. B’nin maliyeti 15 TL ve kalitesi ortalama düzeyde. Hangisini tercih ederiz?
Maliyette B’nin A’ya çok üstünlükle, kalitede ise A’nın B’ye az üstünlükle tercih edileceği iki matris yapalım.
| Maliyet | ||
|---|---|---|
| A | B | |
| A | 1 | 1/7 |
| B | 7 | 1 |
| Kalite | ||
|---|---|---|
| A | B | |
| A | 1 | 3 |
| B | 1/3 | 1 |
Buradaki matrislerde, B’nin fiyatı A’nın fiyatına çok üstünlükle tercih edilmiş. B’nin A’ya üstünlüğü 7, bunun karşılığı ise 1/7. A’nın kalitesi de B’nin kalitesine az üstünlükle tercih edilmiş. A’nın B’ye üstünlüğü 3, bunun karşılığı ise 1/3.
Matrislere ilk bakışta, maliyet kriterini çok önemsediğimiz açıkça belli oluyor.
2. Karmaşık Örnek
Baltalar Mobilya firmasının, büyüyen üretim hacmi için yeni bir fabrika yeri seçmesi gerekiyor. Firma, yeni yerin seçiminde karar vermek için Analitik Hiyerarşi Süreci’ni kullanmak istiyor.
Baltalar Mobilya’nın kararına etki edecek 4 kriteri var: Emlâk fiyatı, tedarikçilere uzaklığı, o yerdeki işgücünün kalitesi ve işçilik maliyeti.
Firmanın karar vermesi gereken 3 yer alternatifi var: A, B ve C.
| Emlâk Fiyatı | |||
|---|---|---|---|
| A | B | C | |
| A | 1 | 3 | 1 |
| B | 1/3 | 1 | 1/5 |
| C | 1 | 5 | 1 |
| Tedarikçi Yakınlığı | |||
|---|---|---|---|
| A | B | C | |
| A | 1 | 6 | 1/3 |
| B | 1/6 | 1 | 1/9 |
| C | 3 | 9 | 1 |
| İşgücü Rezervi | |||
|---|---|---|---|
| A | B | C | |
| A | 1 | 1/3 | 1 |
| B | 3 | 1 | 5 |
| C | 1 | 1/5 | 1 |
| İşgücü Maliyeti | |||
|---|---|---|---|
| A | B | C | |
| A | 1 | 1/3 | 1/2 |
| B | 3 | 1 | 3 |
| C | 2 | 1/3 | 1 |
Bunlardan örnek olarak fiyat matrisini okuyalım: Emlâk fiyatı açısından A ve C yerleşimleri eşit önem verilerek tercih edilmiş, ancak B’ye göre daha üstün tutulmuş.
Hesaplamalar
Şimdi analitik hiyerarşi sürecinin nasıl hesaplandığına bakalım ve ikinci örneğimizde tercih matrisleri çıkarılan kriterlerden emlak fiyatı ile başlayalım.
1.Basamak
Önce her sütundaki değerleri alt alta toplayarak, sütun toplamlarını elde ediyoruz:
| Emlâk Fiyatı | |||
|---|---|---|---|
| A | B | C | |
| A | 1 | 3 | 1 |
| + | + | + | |
| B | 1/3 | 1 | 1/5 |
| + | + | + | |
| C | 1 | 5 | 1 |
| = | = | = | |
| 7/3 | 9 | 11/5 | |
2.Basamak
Sonra bu değerleri aynı sütunun toplamına bölüyoruz. Yeni çıkan matriste, her sütunun toplamı 1’e eşit olacaktır.
3.Basamak
Sonra matematikteki basitliği ve tekdüzeliği korumak amacıyla, kesirleri ondalıklara dönüştürüyor ve her satırın toplamını üçe bölerek ortalamasını buluyoruz.
4.Basamak
Diğer 3 kriter için de ilk üç basamağı tekrar ederek satır ortalamalarını buluyor ve aşağıdaki matrise ulaşıyoruz.
5.Basamak
Şu ana kadar, seçilecek yer alternatiflerini elimizdeki kriterlere göre karşılaştırarak bir matrise ulaştık. Aynı yöntemi kullanarak, kriterlerin kendi aralarındaki önem sırasını da belirlememiz gerekiyor. Bunda da birinci basamakta olduğu gibi, standart tercih tablosundaki değerleri kullanarak ilk matrisimizi oluşturuyoruz.
6.Basamak
Fabrika yeri seçiminde takip ettiğimiz ilk 4 basamağı, bu yeni matris için de tekrar ederek gördüğünüz tabloya ulaşıyoruz. Satır ortalamasına dikkat edelim.
Satır ortalamasını ayrı bir tablo olarak çıkardığımızda görüyoruz ki, fabrika yeri seçiminde bizim için tedarikçiye olan yakınlık net bir şekilde birinci sırada önemlidir. Onu emlâk fiyatı, işgücü maliyeti ve işgücü rezervi takip etmektedir.
| Kriterler | Ağırlık |
|---|---|
| Emlâk Fiyatı | 0,2029 |
| Tedarikçi Yakınlığı | 0,6571 |
| İşgücü Rezervi | 0,0689 |
| İşgücü Maliyeti | 0,0711 |
7.Basamak
En son basamağa geldik. Elimizde dördüncü ve altıncı basamakta ulaştığımız 2 adet matris var. Bir tanesi yer alternatiflerinin elimizdeki kriterler bazında aldığı önem puanını, diğeri ise kriterlerimizin kendi aralarındaki önem puanlarını, yani ağırlıklarını içeriyor.
| Yerleşim | Emlâk Fiyatı | Tedarikçi Yakınlığı | İşgücü Rezervi | İşgücü Maliyeti |
|---|---|---|---|---|
| A | 0,4055 | 0,2819 | 0,1867 | 0,1593 |
| B | 0,1150 | 0,0598 | 0,6555 | 0,5889 |
| C | 0,4796 | 0,6583 | 0,1578 | 0,2519 |
| Kriterler | Ağırlık |
|---|---|
| Emlâk Fiyatı | 0,2029 |
| Tedarikçi Yakınlığı | 0,6571 |
| İşgücü Rezervi | 0,0689 |
| İşgücü Maliyeti | 0,0711 |
Yapacağımız son hesaplama yer alternatifleri matrisindeki her alternatifin, her kriter bazındaki değerini o kriterin ağırlık puanıyla çarparak bulunduğu satırı toplamak olacaktır.
Sonuç
| Yerleşim | Puan | |
|---|---|---|
| A | 0,2917 | % 29,17 |
| B | 0,1497 | % 14,97 |
| C | 0,5586 | % 55,86 |
| Toplam | 1,000 | % 100,00 |
Hesaplamalarımızın sonunda, elimizdeki yer alternatiflerinin kendi arasında ağırlık kazandığını görüyoruz. Analitik Hiyerarşi Süreci ile sıralama baz alındığında, firmamızın yeni fabrika yeri olarak “C” alternatifini seçmesi gerekecektir.
III. Uygulamada Analitik Hiyerarşi Süreci
Analitik Hiyerarşi Süreci’nin gerçek hayatta birçok uygulama alanı mevcuttur. İş hayatında da bunun imkânı, fazlasıyla vardır. Bu yöntem,
- ERP yazılımı seçimi
- Proje ve portföy seçimi
- Satıcı ve kaynak seçimi
- Planlama ve bütçeleme
- Pazar araştırma
- Performans ve risk değerlendirme
- Eğitim
ve daha birçok konuda analitik ve doğru karar vermemize yardımcı olacaktır.
IV. Analitik Hiyerarşi Süreci’nin Kullanılamayacağı Yerler
Karar verecek olan kişi seçim kriterlerini belirleyebildiği ve tercih sıralamalarını yapabildiği sürece, Analitik Hiyerarşi Süreci’nin kullanılamayacağı bir durum yoktur.
- Russell & Taylor. “Operations Management” (2003) Prentice Hall
- Smith & Bush & Schmoldt. “The Selection of Bridge Materials Utilizing the Analytical Hierarchy Process” (2003)
- Saaty, Thomas L. “The Analytic Hierarchy Process” (1980) McGraw-Hill
- Saaty, Thomas L. “Fundamentals of Decision Making and Priority Theory with the Analytic Hierarchy Process” (1994) RWS Publications
Yorumlar
Üye
Yorum 49 (26 Kasım 2013 21:13)
Konuk
Yorum 48 (26 Kasım 2013 07:39)
Üye
Yorum 47 (26 Ekim 2013 18:21)
Konuk
Yorum 46 (26 Ekim 2013 13:25)
Üye
Yorum 45 (25 Mayıs 2013 10:08)
Konuk
Yorum 44 (24 Mayıs 2013 05:44)
Üye
Yorum 43 (30 Nisan 2013 11:25)
Konuk
Yorum 42 (30 Nisan 2013 10:56)
Üye
Yorum 41 (26 Mart 2013 14:13)
Konuk
Yorum 40 (26 Mart 2013 12:56)
Yorumunuzla katkıda bulunun