Bu yazı, “insanın kaynak mı kıymet mi” olduğu tartışmasına son noktayı koymak için yazılmadı. Amacım, kaynak veya kıymet olduğuna dair ikna edici açıklamalar yapıp sizi bir tanesinin seçimi noktasına taşımak da değil. Antitezi olmayan bir teze, benim de hangi açıdan baktığıma dair bir yazı olsun ve dünyanın dijital hafızasında yerini alsın istedim.

Tarihsel Gelişim

Tartışma yıllar öncesine uzanıyor. “İnsana kaynak yerine kıymet denilmesi” fikri, iletişim uzmanı Ali Saydam’a ait. Yeni kavramın isim babası olan Saydam, insan için “kıymet” kavramını ilk kez 1999’da kullanmış, 2005’te bir makalesinde¹ ve bir kitabında konu hakkındaki görüşlerine yer vermiş. Saydam’ın kurduğu Bersay İletişim Grubu da, “İnsan Kıymetleri” kavramını 2013’te kendi adına tescil ettirmiş. Konuya metodolojik yaklaşmışlar ve firmanın internet sitesinde, kaynak ve kıymet yaklaşımı arasındaki farklara da yer verilmiş.²

Daha sonra bazı kuruluşlar, “İnsan Kaynakları” birimlerinin adını “İnsan Kıymetleri” olarak değiştirmeye başlamışlar. Saydam bu değişimden memnun ama kavramı sahiplenmelerinden dolayı sitemli.³

Sosyal medyanın ortaya çıkmasıyla tartışmaya magazin de eklenince, “insan kaymakları” ve “insan varlıkları” ile de tanışmışız.

Geçenlerde, tipo hatası ile bir firmanın internet sitesine “İnsan Kanyakları” sayfasının konulduğunu gördüm. ☺

Konumuza dönelim ve anlamlar açısından bakarak anlamlı kılmaya çalışalım.

Etimolojik İnceleme

İnsan Kaynakları, İngilizcedeki “Human Resources” teriminden geliyor. İlk olarak, 1893 yılında yayınlanan “Servetin Dağıtımı” kitabında, öncü bir ekonomist olan John R. Commons tarafından bu terim kullanılmış.⁴ 1907’den sonra Sosyal Hıristiyanlar tarafından “doğal kaynaklar” kavramından ilhamla kullanılmaya devam etmiş.⁵ Daha sonra kavram özelleşmiş ve “bir kuruluşun personeli / insan yönetimi ile ilgilenen birimin adı” olmuş.⁶

Kavrama Duyulan Tepki

Konumuz olan tartışmada, insan için kullanılan “kaynak” kelimesine duyulan tepkinin altında kapitalist/materyalist yaklaşıma olan itirazın yattığını görmek zor değil. “Şerefli olarak yaratılan”⁷ insanın, genel olarak meta anlamında algılanan kaynak kavramıyla ifade edilmesi, kendini (doğal olarak) şeref kavramına yakın gören insanda tepkiye neden oluyor.

Bu nedenle, konuyu dillendirenlerin tepkilerini anlıyor ve hak veriyorum. Ancak yerine geçirilen kavram(lar)ın kullanımı kısmını mercek altına almak istiyorum.

Resim: officevibe.com

Resim: officevibe.com

“Kaynak” Yerine “Kıymet”

Bu yazıyı yazarken, interneti bir taradım. Tartışmayı pek çok yazar bloguna/köşesine taşımış ve yorumlamış ancak hiç kimse “İnsan bir kaynaktır ve kullanılıp atılmalıdır” yazmamış. İnsanın bir kıymet olduğuna itiraz yok ama kavram kullanımında yerleşik kalıbın hakimiyeti sürüyor.

Bir kavramın yerine başka bir kavramı yerleştirmek, kişisel kullanımda çok kolaydır. Ancak bunun genel kullanıma dönüşmesi, toplumda benimsenmesine bağlıdır. Bazı kişi ve kuruluşlarca kullanılmasına ve önerilmesine rağmen, “kıymet” kavramı kullanımının 1999’dan bu yana geçen 18 yılda olması gereken kadar yaygınlaşmadığı kanaatindeyim. “İnsan Kaynakları” kavramı hâlâ, hem bu alanda çalışanlar hem de geri kalan iş dünyası tarafından yoğun olarak kullanılmaktadır. Kavramın artık bir “iş terimi” (idiom) haline dönüşmesi ve kaynak kelimesindeki olumsuzluğun bu nedenle örtülü kalmasının da bunda etkisi vardır.

Tepki duyulan kavramın yerine konulan “kıymet” kavramının, baş harfinin uyumundan dolayı “İK” kısaltmasına tedavülde kalma imkânı sunması da kaynak kavramının kullanımdan düşmesine yetmemiştir.

Dünyadaki Yeni Uygulamalar

Girişimcilik ve liderlik konularında çalışmalar yapan Jacqueline Liyana, bir blog yazısında⁸ bu tartışmaya yer veriyor ve “şirketinde insan kaynakları kavramının kullanımını yasakladığını” yazıyor. Çözüm olarak, kelime değişikliği yapmak yerine “İnsan Kaynakları” birimini “Kültür ve Organizasyon” olarak yeniden adlandırdıklarını belirtiyor.

Ali Robins ise insanla ilgili işlemleri yöneten birimi “İnsan Sermayesi” olarak adlandırmayı, kişiliksizleştirici ve travmatik sayıyor. Bu tür birimleri, Google’ın yaptığı gibi “İnsan Operasyonları” veya “Kültür ve Organizasyon” olarak adlandırmanın, insanı tekrar ait olduğu yere yani organizasyonun merkezine alan bir yaklaşım olduğundan bahsediyor.⁹

Saydam’ın önerisi hatalı mıydı?

Kesinlikle hayır! Bu kavram modifikasyonu eleştirilse ve tartışılsa da kendisinin milenyum başlangıcındaki çıkışının, iş hayatındaki insana bir değer gözüyle bakılması şeklindeki kültürel değişime katkıda bulunduğu inkâr edilemez. Kaldı ki çıkışının son nokta olmadığını, kendisi de ifade ediyor:³

Keşke herkes kullansa ve insanına kaynak gibi değil kıymet gibi davransa… Ayrıca şimdiden söyleyelim ki postmodern toplumda yani dördüncü dalgada kıymet kavramı da transformasyona uğrayacak ve yerini bambaşka bir soyutlamaya terk edecektir.

Kanımca bu transformasyon da, yukarıda yurt dışından örneklerini verdiğim değişimdir.

Benim Duruşum

İnsanın bir değer olduğu tartışılmaz bir gerçek. “İnsan Kaynakları” kavramındaki “kaynak” kelimesinin insana yakışmaması nedeniyle adı “İnsan” ile başlayan bir takım kelime değişimleri, bugün için yaygın kullanımı ortadan kaldıran bir kabul görmekten uzak kalıyor. Bu nedenle, yurt dışından örnek verdiğim yaklaşımı daha etkili buluyorum. Ancak bu, pek çok şirkette gördüğümüz Personel biriminin İnsan Kaynakları’na evrilmesi örneğinde olduğu gibi tabelâ değişimi şeklinde olmamalı ve kurumsal bir gelişimle gerçekleşmelidir.

İnternet sitemde ve sosyal medya hesaplarımda, “İnsan Kaynakları” kavramını kullanmaya devam edeceğim. Çünkü bu artık bir iş terimi olarak kalıplaştı. Ancak kurumsal gelişim süreçlerindeki organizasyon projelerinde ilgili birimin adı, (her zaman yaptığım gibi) oradaki gelişimin karakteri ve kurum kültürü ile birlikte şekillenecektir.