Analitik Hiyerarşi Süreci (Analytical Hierarchy Process), karar destek sistemleri içinde adı geçen önemli tekniklerden biridir.

Bu tekniği, “Ahşap Teknik” dergisinin “Mobilya Sanayisinde İnovasyon Uygulamaları Semineri” isimli etkinlik serisinin (Eskişehir’de düzenlediği) ikincisinde bildiri olarak sunmuş, ilgiyle izlenince makale haline getirmiş ve bloguma koymuştum.

Temmuz 2008’de yayınladığım ve tekniği bu formatı ile anlatan tek Türkçe yazı olan makalem, bugüne kadar 360 binden fazla sayıda görüntülendi ve yüzden fazla yorum aldı. Çok sayıda akademik tez, makale ve blog yazısında kaynak olarak gösterildi.

AHP ile ilgime Google yorumu

AHP ile ilgime Google yorumu

Analitik Hiyerarşi Süreci’ni bilen ve nasıl çalıştıracağını öğrenmek isteyenlere ışık tutan yazım, bir konuda eksik kalmıştı. Bu teknik nerede kullanılabilir ve nerede kullanılamazdı?

Bu sorunun cevabını, uygulamayı anlatan o yazıma ekleyip uzatmamak için, okuduğunuz bu yazımın konusu yaptım.

AHP Tekniğinin Özü

Analitik Hiyerarşi Süreci’nin çekirdeğini, “İkili Karşılaştırma” (Pairwise Comparison) oluşturur. Bundan vazgeçerek süreci çalıştırmak mümkün değildir. İkili karşılaştırma kolay, zevkli ve hassas sonuç veren bir usuldür. Ancak bazı durumlarda ölçeklendirme daha iyidir.

AHP nerede kullanılır?

1. Kriterlerin Önceliklendirilmesi

Kriterler, tanımı gereği aynı ölçekle ölçülemezler. Meselâ, risk ile maliyetin her ikisinin de önemini ölçecek tek bir ölçek yoktur, çünkü bunlar farklı kavramlardır. “Risk ile maliyet benim için kaçar puandır?” gibi bir ölçeklendirme mümkün değildir.

Kriterlerin önceliklendirilmesi için tek yol, ikili karşılaştırmadır. Yukarıdaki örnek için kendimize ancak şunu sorabiliriz: “Risk ile maliyetin hangisi benim için daha önemlidir?”

AHP tekniği de bize bunu sağlamakta ve büyük resmi görmemizi kolaylaştırmaktadır.

2. Alternatiflerin Önceliklendirilmesi

Birkaç alternatif arasında karar vereceğimiz zaman, çoğu kez bu karara etki eden birden fazla kriter ile karşı karşıya kalırız ve ilk bakışta bu kriterlerin önemini zihnimizde belirleyerek, alternatifler arasında karar vermemiz zor olur.

Birinci maddede olduğu gibi öncelikle kriterlerin kendi arasında ağırlıklandırılması ve daha sonra bu kriterler açısından alternatifleri ikili karşılaştırmalara tabi tutmak, doğru bir karara ulaşmamızı kolaylaştıracaktır.

Alternatifler için, birinci maddede bahsettiğim kriterlerin önceliklendirilmesinden farklı olarak şundan bahsedebiliriz: Karar için eğer tek bir kriter söz konusu ise alternatiflerin önceliklendirilmesinde ölçekleme de kullanılabilir.

AHP Tekniğinde Dikkat Edilmesi Gerekenler

1. Kriter/Alternatif sayısı dokuz veya daha az mı?

İkili karşılaştırma yoluyla AHP tekniğini kullanırken dikkat etmeniz gereken birinci kural, birbiriyle karşılaştırılan maddelerin sayısının dokuzu geçmemesidir. Bunun birkaç mahzuru vardır:

Çok fazla zaman alıcıdır. Daha fazla seçenek, daha fazla karşılaştırma demektir. Birden fazla değerleyiciye sahip olduğunuzda, hepsinin bu karşılaştırmaları yapmaları gerecektir. Ayrıca, grup kararlarında fikir birliği oluşturmak çok daha zaman alacaktır. Büyük alternatifler kümesi için ikili karşılaştırma, çok zaman alıcı olabilir. Bu zamanı harcamayı göze alsanız bile bir sorununuz daha olacaktır:

Tutarsızlıkla karşılaşırsınız. Büyük bir karşılaştırma seti ile tutarlı olabilmek zor olabilir. Daha az seçenekle daha fazla tutarlı olma ihtimaliniz yüksektir. Aksi takdirde, tüm tutarsızlıkları belirlemek ve gidermek çok uzun zaman alabilir.

Yeterli tutarsızlıkla tam karşılaştırmalar yapsanız bile, bir sorununuz daha var:

Analitik Süreç Hiyerarşisi

Analitik Süreç Hiyerarşisi

Nihai sonuç tablosunda küçük farklılıklara rastlarsınız. Bir pastanın paylaşılması üzerinden örnek verelim: A, B’den daha önemliyse; A, B’den daha yüksek puan alacaktır. Ancak, A’dan Z’ye kadar tüm seçeneklere sahipseniz, pastanın 27 seçenek arasında paylaşılması gerekir. Bu durum pastanın daha küçük dilimlenmesine ve küçük farklarla sıralama değişikliklerine neden olabilir.

Benzer kriterlerin birleştirilmesine ve yargılama için gereksiz olanların çıkarılmasına rağmen kriter sayısı dokuz ve altına inemiyorsa, hiyerarşi oluşturarak her birinde dokuzu geçmeyen gruplamalar yapmak gerekir. Analitik Hiyerarşi Süreci’nin hiyerarşik yapısı burada karşımıza çıkar. Bu durumda her seviyede yalnızca aynı seviyedeki kriterleri karşılaştırdığınız için, en çok dokuz kriteri birbirleriyle karşılaştırmış olursunuz.

2. Sıfır rakamı ile puanlama (puan vermeme) gerekli olacak mı?

Bir kriter veya alternatif için sıfır puanı vermek isterseniz, ikili karşılaştırma kullanmayın. Meselâ “Müşteri Desteği” kriteri için puanlama yapılacaksa, “2 = tam destek, 1 = sınırlı destek, 0 = destek yok” şıkları gerekli olabilir. Sıfır elde edilebilecek durumlarda ikili karşılaştırma kullanmanın bir yolu yoktur. Bu nedenle sıfır kullanabilmek istiyorsanız, ölçekleme kullanın.

Sıfır elde edememenin nedeni basittir: İkili karşılaştırma “A seçeneğini B seçeneğine tercih ediyor musunuz?” diye sorar. B seçeneği lehine üç puan verirseniz bu, B’yi A’ya göre daha fazla sevdiğiniz anlamına gelir. Bu durumda B seçeneği ağırlığın % 75’ini, A da % 25’ini alacaktır. B için en güçlü tercihi (dokuz) seçseniz bile, B ağırlığın % 90’ını, A ise % 10’unu alır. Ancak % 10 sıfır değildir.

Esasen kriterlerle ilgili sıfır verme isteği de olamaz. Çünkü bu durumda zaten kriteri silersiniz.

3. Sonradan kriter veya alternatif eklemek söz konusu olacak mı?

Bazı kararlarda, aşamalı olarak alternatif ekleyebilir veya önce bir ön karar verip, daha sonra başka alternatifler ekleyebilirsiniz. Bu durumda alternatifleri sıralamak için, ikili karşılaştırmalar yerine ölçekleme kullanın.

İkili karşılaştırmalar kullanırsanız, yeni alternatif eklediğinizde onun eski olan diğerlerine karşı da değerlemesi gerekir. Bu sadece zaman alıcı değildir, aynı zamanda yeni karşılaştırmaların ilkinden farklı bir zamanda ve farklı bilgi ile üretilmesi anlamına gelir. Bu da daha az tutarlı sonuçlara yol açabilir.

Yeni alternatifler eklediğinizde sadece onu ölçmez, nihai sonucu da değiştirmiş olursunuz. İkili karşılaştırmalar futbol liglerine benzer. Eğer yeni takımlar eklerseniz veya mevcut takımları kaldırırsanız, ligdeki durum değişebilir. Yeni takım, maçlarda diğer tüm takımlar tarafından toplanan puanları etkileyebilir ve sonuç sıralamasını değiştirebilir.

Ölçekleme kullanmak bu iki sorunu da ortadan kaldırır. Ölçekler nettir ve zaman içinde değişmezler. Benzer şekilde ölçek kullanırsanız, bir alternatifin ağırlığı diğer alternatiflerden etkilenmez.

4. Değerleyicileriniz yeterli bilgiye sahip mi?

Bazen değerleyiciler tüm alternatifleri detaylı tanımaz. Bu durumda ikili karşılaştırmalar yapmak zordur. Çünkü karşılaştırma söz konusu olduğundan, tüm alternatifler hakkında bilgi sahibi olunması gerekir.

Böyle durumlarda ölçekleme kullanılırsa, değerleyicinin bazı kriter veya alternatifler için tarafsız kalacağı seçenekler bulundurulabilir.

Son Söz

Konu ile ilgiliyseniz ve eğer öncelikle bu yazıyı okuduysanız, daha önce yazdığım ve Analitik Hiyerarşi Süreci’nin uygulanmasını anlatan makalemi okumanız şu an daha faydalı olabilir. Bunun için buraya tıklamanız yeterlidir.